NASZ KOŚCIÓŁ, NASZA PARAFIA
Wzniesiony przed stu laty kościół przy ulicy Bydgoskiej był na przestrzeni minionych wieków już trzecią w Grudziądzu świątynią z wezwaniem nawiązującym do kultu Świętego Krzyża.
Niewiele ponad dwustuletni żywot miał pierwszy kościół pw. Świętego Krzyża, który wybudował własnym sumptem podkomorzy chełmiński i starosta grudziądzki Jakub Szczepański w 1620 r. Świątynia w Wielkim Tarpnie, stanowiąca filię grudziądzkiej fary, dwukrotnie sprofanowana przez żołnierzy pruskich, została rozebrana w 1829 r.
Drugi kościół pw. Świętego Krzyża, poświęcony w 1751 r., powstał na terenie klasztoru reformatów. Po likwidacji klasztoru, cały kompleks przy obecnej ulicy Wybickiego na początku XIX w. przeznaczony został na potrzeby domu poprawczego. Wkrótce potem urządzono tu zakład karny, który funkcjonuje do dziś. Natomiast kościół, przez wiele lat pełniący funkcję magazynu, po odrestaurowaniu służy teraz jako kaplica więzienna.
Decyzja o wybudowaniu kościoła w rozwijającej się południowej dzielnicy Grudziądza została podjęta w 1911 r. Dotychczas wierni wyznania rzymsko-katolickiego z całego miasta uczęszczali na nabożeństwa do fary i byli związani z parafią św. Mikołaja.
Władze pruskie akceptowały pomysł budowy kościoła na Chełmińskim Przedmieściu, nawet proponowały finansowe wsparcie. Postawiły jednak warunek – kazania w nowej świątyni będą głoszone na przemian w języku niemieckim i polskim.
Przeciwko temu stanowczo zaprotestował ks. kanonik Jan Kunert. Od właściciela nadwiślańskiego tartaku i cegielni Marcina Schultza zakupiono około hektarową parcelę w rejonie skrzyżowania ulic Chełmińskiej i Bydgoskiej.
Po poświęceniu terenu, co nastąpiło 10 listopada 1911 r., przystąpiono do gromadzenia funduszy na budowę kościoła. Pieniądze pochodziły z dobrowolnych datków wiernych i dotacji od osób świeckich, zaciągnięto też pożyczkę.
Sporym zastrzykiem gotówki była kwota 6500 marek pozyskana ze sprzedaży przez parafię dwóch obrazów – ostatnich fragmentów gotyckiego ołtarza z kaplicy zamkowej, znanego, jako Poliptyk Grudziądzki. Z fary obrazy przedstawiające Matkę Boską trafiły do zamku w Malborku, a kompletny Poliptyk Grudziądzki znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
Prace budowlane, którymi kierował Jan Olkowski pod nadzorem autora projektu, grudziądzkiego architekta Karla Krügera, ruszyły 11 października 1915 r. i zostały zakończone w zaplanowanym terminie.
W niedzielę, 1 października 1916 r., podczas poświęcenia kościoła pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego kazanie w języku polskim wygłosił ks. Bronisław Gordon. Został on też pierwszym zarządcą kościoła.
Świątynia należała do parafii św. Mikołaja i była tak zwanym kościołem rektoralnym. Swoim wyglądem budynek nie przypominał typowego kościoła. Nie miał charakterystycznej wieży, natomiast był bardzo podobny do pobliskich koszarowców przy ulicy Chełmińskiej i sierocińca sióstr Elżbietanek przy ulicy Bydgoskiej. Na utworzenie samodzielnej parafii trzeba było czekać aż do 1 lipca 1934 r.
Przy ulicy Chełmińskiej, naprzeciwko kościoła, wybudowano dom parafialny, w którym lokum znalazły chór kościelny „Dzwon” (założony w 1923 r. ) oraz liczne stowarzyszenia działające przy parafii. Także te, które szczególną troską otaczały mieszkańców pobliskiej Madery – grudziądzkiej dzielnicy biedy.
Wybuch we wrześniu 1939 r. II wojny światowej nie pozwolił pierwszemu proboszczowi, ks. Janowi Klunderowi, na kontynuowanie, dopiero co rozpoczętej budowy kościoła w Mniszku i budowy cmentarza parafialnego.
Pod nekropolię magistrat przydzielił parafii 4-hektarową działkę przy Szosie Chełmińskiej, w rejonie obecnych ulic: Zachodniej, Północnej i Konstytucji 3 Maja, czyli tam, gdzie aktualnie rozbudowywane jest osiedle domków jednorodzinnych.
Okres okupacji hitlerowskiej zapisał się wyjątkowo tragicznie w dziejach parafii. Już 4 września 1939 r., czyli w dniu wkroczenia do miasta oddziałów Wehrmachtu, aresztowano księdza proboszcza, a potem także dwóch księży wikariuszy. Cała trójka została rozstrzelana. Księża Jan Klunder i Konrad Kopański zginęli 11 listopada 1939 r., w Święto Niepodległości, natomiast ks. Edmund Nagórski kilka tygodni później. Miejsce ich pochówku nie jest znane.
Podczas działań wojennych w 1945 r. kościół został częściowo zniszczony. Jego odbudowę zakończono w 1949 r.
Gdy na początku lat 70. przystąpiono do budowy osiedla Kopernika i następnie osiedla Strzemięcin, liczba parafian systematycznie wzrastała i podczas nabożeństw mały kościół przy ulicy Bydgoskiej zaczął zwyczajnie pękać w szwach. Z założenia była to jednak świątynia tymczasowa. Docelowo powstały budynek miał zostać zaadaptowany na plebanię i świetlicę, a właściwy kościół planowano wybudować w sąsiedztwie.
Zamiar ten udało się zrealizować dopiero 70 lat później. Parafia przez kilka lat starała się o zgodę na wybudowanie większego kościoła. W otrzymanej decyzji była jednak mowa tylko o rozbudowie dotychczasowej świątyni. Zaprojektowany przez dwóch braci: Witolda i Jacka Nagórskich z Grudziądza kościół powstał w latach 1979-1985.
Budowano go w trzech etapach, systemem gospodarczym, dzięki ofiarności i przy dużym zaangażowaniu parafian. Pracami kierował mistrz Jan Romanowski wspierany przez Józefa Wawrzyniaka, nadzór sprawował inż. Jan Jędrzejewski.
Tak jak budowie pierwszego kościoła nie przeszkodziła wojna światowa, tak budowy kościoła z prawdziwego zdarzenia nie zatrzymał ani stan wojenny, ani ogromne trudności ze zdobyciem materiałów budowlanych. A był to czas reglamentacji. Deficytowymi były zarówno cement i stal, jak i drewno oraz gwoździe.
Pierwsza część kościoła została poświęcona przez ks. bpa Mariana Przykuckiego 14 września 1983 r., dokładnie po upływie trzech lat od wmurowania aktu erekcyjnego.
Plac budowy całkowicie zniknął 20 listopada 1987 r., kiedy rozebrano rusztowania wokół wieży. Wolnostojąca, 46-metrowa dzwonnica typu włoskiego – kampanila, wyróżnia świątynię w okolicy. Na jej szczycie umieszczono podświetlany emblemat kielicha będący symbolem Kongresu Eucharystycznego, który z udziałem papieża Jana Pawła II odbył się w Warszawie w czerwcu w 1987 r. Dzwonnica, z trzema dzwonami o tonacji A, C oraz E, jest pomnikiem wzniesionym na cześć pontyfikatu Papieża Polaka.
Piękny w swojej prostocie i zarazem stwarzający modlitewny nastrój największy w mieście kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego stanowi wizytówkę parafii i pokolenia, które go wybudowało. Przypomina o tym Krzyż Wdzięczności ustawiony na placu przykościelnym w 1988 r. Z historycznego wyposażenia starego kościoła do nowego trafiły dwa neobarokowe konfesjonały stojące pod emporą, krucyfiks i tablice pamiątkowe umieszczone w kruchcie.
W 1995 r. ukazał się w lokalnej gazecie „Ilustrowany Kurier Polski” wywiad z ówczesnym proboszczem, budowniczym kościoła. Ksiądz prałat Klemens Baumgart, nawiązując do dzieła swojego życia, powiedział w nim między innymi: Muszę się publicznie przyznać do dwóch aktów samowoli, za które na szczęście nikt nie poniósł konsekwencji. Po pierwsze – rozbudowę zamieniliśmy z czasem w budowę nowego kościoła, po drugie – od strony ulicy Chełmińskiej jest on przesunięty o 10 metrów po to, aby umożliwić ruch okrężny. Skutki tych w cudzysłowie wykroczeń oceniane są dziś pozytywnie.
Zmarły w 2007 r. ks. Baumgart został pochowany w grobowcu tuż przy wieży kościelnej.
Historia budowy obu kościołów przy ulicy Bydgoskiej to zarazem historia największej grudziądzkiej parafii. Jej proboszczem od 6 lipca 1997 r. jest ksiądz prałat Stanisław Andrik, siódmy w dziejach parafii kapłan sprawujący tę funkcję.
Kontynuując wielkie dzieło zapoczątkowane przez swego poprzednika, ks. Stanisław Andrik wraz ze wspólnotą parafialną doprowadził do wymiany i wzbogacenia wyposażenia kościoła o wysokiej klasy organy, wygodne ławki, oświetlenie i nagłośnienie. W podziemiach kościoła urządzono w 2004 r. dwie kaplice – Miłosierdzia Bożego (poświęconą 17 kwietnia 2004 r. przez ks. bpa toruńskiego Andrzeja Suskiego) oraz przedpogrzebową. Sąsiedni budynek powojskowego kasyna zaadaptowano na Bursę Szkolną „Caritas”. Przeprowadzone zostały także remont dachu kościoła i rozbudowa plebanii.
W 2015 r. odnowiono elewację kościoła. Jest to dar parafian na stulecie świątyni. Jej otoczenie dużo zyskało po wymianie nawierzchni i ogrodzenia oraz zastąpieniu starego drzewostanu nowymi nasadzeniami. Przy parafii utworzone zostały między innymi oddział Akcji Katolickiej i koło „Caritas”, powstały grupy modlitewne Miłosierdzia Bożego i św. Ojca Pio, a także Katolicki Klub Seniora im. św. Jana Pawła II.
Od początku swego istnienia parafia niesie pomoc tym, którzy jej najbardziej potrzebują. Prowadzona działalność charytatywna na przestrzeni dziesięcioleci przybierała różne formy. Między innymi w stanie wojennym na plebanii przy ulicy Bydgoskiej funkcjonował punkt rozdziału darów z zagranicy, który obsługiwał nie tylko grudziądzkie parafie, ale także okoliczne dekanaty.
Na trwałe w pamięci grudziądzan zapisała się nieoceniona pomoc, jakiej udzielał parafialny punkt apteczny (został utworzony 13 listopada 1982 r.). Za jego pośrednictwem nieodpłatnie wydawane były niedostępne wówczas w aptekach leki, witaminy, odżywki dla niemowląt, środki opatrunkowe, itp. Medykamenty i sprzęt medyczny, otrzymywane w ramach pomocy zagranicznej, trafiały także do pobliskich szpitali i domów opieki społecznej w Grudziądzu i okolicy. I choć punkt apteczny nie istnieje już od ponad 20 lat (zakończył działalność 10 maja 1994 r.), to nadal do plebanii przychodzą osoby gorzej sytuowane z pytaniem o darmowe leki.
Dobra akustyka wnętrza sprawiła, że w kościele odbywają się koncerty, nie tylko o charakterze religijnym. Występują orkiestry symfoniczne, chóry, soliści z kraju i z zagranicy. Dużym powodzeniem melomanów cieszą się letnie koncerty muzyki gospel w wykonaniu zespołów z USA, Anglii i Niemiec.
Opracował: Ryszard Byner